BÜTÜN YÖNLERİYLE ÖFKE
Değerli okuyucular, genel tanımı ile öfke; bireyin planları, istek ve gereksinimleri engellendiğinde ya da bir haksızlığa uğradığında ve kendi benliğine yönelik bir tehdit algıladığında yaşadığı bir duygudur.
Araştırmalar aile yaşantısının da öfke ifadesinde önemli rolü olduğunu göstermiştir. Buna göre çabuk öfkelenen insanların, tipik olarak yıkıcı, karmaşık ve duygusal iletişimi iyi olmayan dengesiz ailelerden geldiği bildirilmiştir.
Sağlıklı bir iletişimin olduğu ortamlarda birey, kendi duygularını rahat bir biçimde ifade edebilmek ve çevresi tarafından anlaşılmak ister. Yaşam sürecinde, bireyin duygu ve düşünceleri, dış çevre tarafından kontrol edilmeye çalışılır. Yaşamda diğerlerinin duygu, düşünce ve davranışlarını kontrol etmeye çalışan bireyler, insanların psikolojik sağlıkları üzerinde olumsuz etkiler meydana getirmektedirler. Bu duruma maruz kalan kişiler çeşitli tepkiler geliştirebilmektedirler;
Birinci tepki, öfkelenmek ve öfke davranışı sergilemek, ikinci tepki ise öfkesini içe atarak kendisini kontrol etmek isteyen dış etmenlerin kontrolüne girmeyi kabul etmek şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bazı insanlar öfkelerini ifade etmekte zorlanırlar ve öfke duygularını içte tutularak biriktirirler (Özmen, 2006a).
Acı ve üzüntüden başka bir şeyle karşılaşmayan, yaşama sevincini tadamamış, kendine ve çevresine güvenleri sarsılmış çocukların, ileriki yaşamlarında da öfkeye ve şiddete başvurmaları kaçınılmaz olmaktadır.
Öfkenin nedenlerine bakalım;
• İçsel Sebepler: Öfkeye neden olan içsel sebeplerin kaynağında yer alan temel duygular kıskançlık, üzüntü, merak, yalnızlık, itilmişlik, kaygı, hayal kırıklığı, haksızlık, anlaşılamamak ve sıkıntı gibi duygulardır. Bu birincil tip duygular birikip, sertleşip, katılaştığında öfkeye neden olmaktadır. Hauck (1974)
• Dışsal Sebepler: Haksızlığa uğrama, fiziksel incinme ve yaralanmalar, tacize uğrama, hayal kırıklığı, saldırıya uğrama ve tehditlerdir (Özmen, 2006b). Herhangi bir dış uyarıcı tarafından bireyin amacına ulaşmasının önlenmesi sonucunda görülür.
Öfke Çeşitlerine değinelim;
• Pasif-agresif öfke: Bu tip öfke pasif agresif şekilde insanlara yönelme ve kırıcı davranma olarak ifade edilir. Sonuçları itibariyle bu tip öfkeyi yaşayan bireyler öfkeleri yüzünden dolaylı şekilde insanları kırarlar, bu yüzden de anlaşılmamaya ve yalnızlığa mahkûm olurlar.
• Kendine yöneltilen öfke: Bu tip öfkede, insanlar önce hayatlarında yanlış giden şeylerden dolayı kendilerini adil olmayan biçimde suçlamaya, kendilerini değersiz bulmaya, kendilerine karşı atakta bulunmaya ve en son olarak da kendilerine zarar verme ve yok etmeye (intihar) yönelik eylemlere girişirler. Depresyon ve anksiyete ile ilgili birçok rahatsızlık bu tip bir öfkenin sonucu olarak ortaya çıkar.
“Patlayıcı Öfke” çeşitlerini şöyle sıralayabiliriz;
• Ani öfke: Bu tip öfke kişinin tamamen kontrolden çıkmasına yol açar. Hayatın zorluklarına ve hayatlarının her zaman istedikleri gibi gitmemesine tahammül ve sabır seviyeleri az insanlarda ortaya çıkan bir öfke biçimidir. Bu insanların genel hayattaki stres seviyeleri de yüksektir. Çevresindeki insanları ani bir biçimde kırdıklarından dolayı yakınları bu kişilerin yanlarında rahat ve güvende hissedemezler.
• Utanca dayalı öfke: Kişi yaptığı hareketten dolayı utanç duyduğunda, bu utancı bastırabilmek için öfkesini abartılı bir şekilde çevresine yöneltebilir. Utanç insanı değersiz ve mutsuz hissettirebilen komplike bir duygudur. Dolayısıyla bu duyguyla, sağlıklı bir şekilde başa çıkamayan kişiler etraflarına karşı saldırgan tavırlar içine girebilirler
• Planlanmış öfke: Öfke bir sürü insanı korkutan, yaşananları sineye çekmeye iten bir olgu olması sebebiyle, bazı kişiler istediklerini elde edebilmek için planlı olarak öfkeli davranırlar. Planlı bir biçimde başlanmış olsa da bu tip öfkenin de fizyolojik etkileri kontrol dışı olup, insanın kendisine de zarar verebilmektedir.
• Kronik Öfke Çeşitleri: Spielberger (1995)’e göre 2 tür kronik öfke vardır. Bunlar; alışkanlık yapmış öfke ve korku bazlı öfkedir.
• Alışkanlık yapmış öfke: Çok uzun ve öfkeli geçirilmiş dönemler insanlarda öfkenin bazı davranış biçimlerinin kronikleşmesine yol açar. Örnek vermek gerekirse, çocuklukları öfke dolu geçmiş insanlar şartlar değişse bile daha eleştirel ve negatif bakış açısına sahip olup, alışkanlık olarak çok daha kolay öfkelenebilme trendine sahip olabilirler.
• Korku bazlı öfke: Geçerli bir sebebe dayanmayan korkuları olan insanlar da genelde öfke dolu olabilirler. Bu insanlar sürekli korkacak bir sebep buldukları için yaşadıkları stresi sürekli öfkeyle ifade edebilirler.
Değerli okurlar bir sonraki yazımda öfkenin olumsuz sonuçları ve öfke kontrolünden bahsedeceğim. Öfkenizi sağlıklı bir biçimde biriktirmeden ifade edebilmeniz duasıyla Allah (c.c)’a emanet olunuz.
Kıvanç Tığlı Bulut.
Kaynak: Doç. Dr. Kasım Tatlıoğlu.
Doç. Dr. Mehmet Karaca.
Öfke olgusu hakkında sosyal psikolojik bir değerlendirme.
FANİ DUNYA FORUM HABERLER
